De warmtetransitie: iedereen wil het, maar hoe verder? Op 3 oktober vormde het congrescentrum op de Floriade het toneel van het Nationaal Warmte Congres 2022. Imponerende technologieën en grootscheepse plannen passeerden de revue, maar hoe kunnen ze daadwerkelijk en op een eerlijke manier worden geïmplementeerd? Vertegenwoordigers van representatieve sectoren van de samenleving namen hierover het woord tijdens de Digging Deep Talkshow.

De sfeer is voelbaar gespannen in de grote zaal wanneer afgetrapt wordt met een fragment van Hart van Nederland in de grote zaal. De camera volgt Wilma, een vrouw van in de veertig, terwijl ze door haar huis loopt. “Het gaat niet goed met mijn zaak, en nu kan ik de energierekening niet betalen. Dus ik ben van het gas afgegaan.” Ze loopt naar de woonkamer, en gaat op de bank zitten. “Douchen gaat dus niet meer. Ik was mij met een washandje”, zegt ze berustend terwijl ze een deken over zichzelf heenslaat.

Het fragment vormt de inleiding voor een diepgaand gesprek tussen vijf deskundigen uit de warmtesector, elk met een eigen expertisegebied. Op het podium zitten Tjalling de Vries (clusterleider collectieve warmte, ministerie van Economische Zaken en Klimaat), Harold Hofenk (teamleider energie en klimaat, Triodos Bank), Maureen van Eijk (Directeur Nationaal Programma Warmtetransitie, ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties), Claudio Bruggink (wethouder van de gemeente Hengelo) en Siward Zomer (coöperatief directeur, Energie Samen).

Om het debat richting te geven, poneert gespreksleider Donatello Piras bij wijze van introductie een stelling aan het publiek: “De hoge gasprijs zorgt voor momentum in de samenleving om van het gas af te gaan.” Het overgrote deel van de bezoekers (91 procent) blijkt het met deze veronderstelling eens te zijn. Naast uitdagingen en zelfs armoede, biedt de aardgascrisis volgens menigeen dus ook kansen.

Maar waar te beginnen? Actoren in het speelveld weten het soms ook niet, bezweert wethouder Bruggink. “Er moet vanuit de overheid meer regie komen voor de versnelling”, zegt hij. Het is een duidelijke knipoog naar Tjalling de Vries, helemaal links op het podium. Hem staat een stevig gesprek te wachten op de korte termijn, maar op de lange termijn zal hij bij het ministerie nog aanzienlijk meer moeten aanpoten.  

Hij somt drie kernwoorden op: “Betaalbaarheid, versnelling en vertrouwen staan alle drie centraal. Vooral die laatste. Kunnen wij dat tegenwoordig nog wel? Het is heel belangrijk voor deze transitie.” Maureen van Eijk erkent dat deze begrippen cruciaal zijn – niet alleen voor EZK, maar ook voor haar eigen ministerie BZK en andere partijen.”

Niet alleen ministeries lijken begaan te zijn met de onderlaag. Ook Harold Hofenk van Triodos Bank kijkt met zorgen naar de gevolgen van de aardgascrisis voor burgers. “De onderlaag is niet echt in staat om iets te doen. Hoe krijgen we hen mee? We moeten goed onthouden dat duurzaamheid niet alleen om CO2-reducties gaat, maar ook een samenleving behelst waarbij iedereen mee kan doen. Dat prijsplafond is dus hoog nodig.”

Een diffuse driehoek
Het is een vraag die niet alleen de panelleden, maar eigenlijk iedereen gedurende het gehele warmtecongres bezighoudt: Hoe zouden de verantwoordelijkheden van overheid, burger en bedrijf zich tot elkaar moeten verhouden?

Siward Zomer van Energie Samen geeft een voorzet middels een advies. “Maak met lokale partijen en lokale bewoners eerst samen een plan, zodat je een gedragen besluit hebt. Pas daarna moet je een marktpartij uitnodigen.”

Niet alleen is er volgens de experts sprake van een driehoekig spanningsveld tussen de overheid, het bedrijfsleven en de burgers, maar ook in de verhouding tussen het individu en het collectief wringt het. Claudio Bruggink haalt de geschiedenis aan om dit te illustreren. “In de jaren ’50 en ’60 was alles top-down, collectief geregeld. Volgens mij is er een spectrum tussen top-down opereren en individueel aan de slag gaan. Nu is het te veel gericht op het individu.”

Hij vervolgt: “De overheid heeft nu collectieve regels opgesteld, maar ook tien verschillende individuele subsidiemaatregelen bedacht. Dat is wat mij betreft een weeffout.”

Een hierop antwoord van de EZK-medewerker kan niet uitblijven. “We werken momenteel hard aan de nieuwe Warmtewet. We streven ernaar die in 2024 voltooid te hebben. In deze wet willen we een aantal zaken op orde krijgen. Ten eerste moet er sprake zijn van meer transparantie wanneer verschillende partijen samenwerken. Punt twee is het op orde brengen van de rechtszekerheid – die is nodig om tot investeringen te komen. Tot slot is de marktordening in deze wet inzichtelijk gemaakt.”

Belangrijke zaken waar iedereen waarde aan hecht, zo lijkt het. Toch is er twijfel – men moet nog een ruim een jaar geduld hebben. Tjalling de Vries is van plan om in de tussentijd duidelijkheid en perspectief te bieden over waar de wet naartoe gaat.

De ministeries zijn dus druk bezig met wetgeving en het bieden van duiding. Maar wat is de rol van de gemeente de komende tijd? Wethouder Bruggink betoogt dat hun regiefunctie meer handen en voeten zou moeten krijgen. “Neem een beslissing: komen de wetten in publieke, of juist in private handen? Daarnaast moet er een nieuwe wet komen voor gemeentelijke instrumentaria. Hierin kun je mensen verplichten om van het gas af te gaan. Hier is de publieke opinie nu nog niet klaar voor, maar ik verwacht dat dit in 2035 wél het geval is.”

Financieringsfiasco
Gespreksleider Piras is nog niet klaar met de panelleden. Hij legt ze een laatste prangende vraag voor: “Stel, we zitten hier volgend jaar weer. Wat móét er volgend jaar anders zijn?”

Hier hoeven ze niet lang over na te denken. De huidige financieringsregelingen hebben volgens de experts inmiddels allang hun beste tijd gehad. Ook Maureen van Eijk is het hier roerend mee eens. “De financieringsinstrumenten moeten vooral simpeler – ze zijn nu nog echt te ingewikkeld. Ze worden het minst gebruikt door de mensen die ze het hardst nodig hebben. Met is momenteel bang om ineens geld te moeten terugbetalen. Gezien de toeslagenaffaire is deze angst reëel.”  

Volgens Triodos-medewerker is de regeling nu te veel geënt op individuele huishoudens. Een financieringsmogelijkheid voor (flat)gebouwen zou mooi zijn. Ook Siward Zomer pleit voor een andere financieringsconstructie. “Er moet een regeling komen die mensen meeneemt, van keukentafel tot uitvoering. Er zijn nu te veel verschillende mogelijkheden.”

Wethouder Bruggink beaamt dit sentiment. “Men kampt momenteel met te veel onduidelijkheid – die moet weggenomen worden. Neem bijvoorbeeld warmte uit waterstof. Je moet als overheid een knoop doorhakken en zeggen dat die niet past in de gebouwde omgeving.”