Na de Russische invasie in Oekraïne neemt de roep om een versneld afscheid van (Russisch) aardgas toe. Wat zou dat betekenen voor de Nederlandse energiemix? En in hoeverre zou dit kunnen worden opgevuld met duurzame alternatieven? Lauri Myllyvirta, hoofdanalist van het onderzoeksbureau Centre for Research on Energy and Clean Air, denkt dat dit op Europees niveau goed mogelijk is.

Ook in Nederland zijn verschillende initiatieven ontstaan om af te stappen van Russisch aardgas. Zo riepen onder andere Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, en Michel Scholte, de minister van Nieuwe Economie (officieuze titel), gemeenten en waterschappen op om te wisselen van gasleverancier.

Wopke Hoekstra, minister van Buitenlandse Zaken, liet weten dat een boycot van Russische energie tot de mogelijkheden hoort. Ook Duitsland en het Verenigd Koninkrijk lieten al weten dat ze overwegen versneld afscheid te nemen van Russisch gas.

Russisch aardgas kan natuurlijk vervangen worden door gas uit andere landen, maar de overstap naar hernieuwbare energieoplossing is een meer bestendige oplossing. Uiteindelijk moeten Europese landen toch die kant op om hun CO2 te reduceren met 55 procent in 2030 en 100 procent in 2050.

“We hebben afgesproken om veel sneller minder afhankelijk van fossiele brandstoffen te zijn die we importeren. Dat blijkt een juiste keuze te zijn”, zo wordt Jan D66-fractieleider Paternotte door NRC geciteerd. Gert-Jan Segers, partijleider van regeringspartner ChristenUnie, was het roerend met hem eens en vindt dat het kabinet met de energietransitie “juist koers moet houden en die wellicht zelfs versnellen”.

Nederland is minder afhankelijk dan gemiddeld
Hoeveel Russisch gas Nederland nou eigenlijk ontvangt lijkt een makkelijke vraag, maar dat valt tegen. Al het Russische gas dat Nederland ontvangt komt binnen via Duitsland. Tijdens transport wordt gas uit Rusland vermengd met gas uit andere landen. Wanneer het gas Nederland binnenkomt is het een zeer diverse mix geworden.

Wat het daarbij lastiger maakt, is dat het Duits Federaal Bureau voor Economische Zaken en Exportcontrole – vanwege privacyregelgeving – is gestopt met het bekendmaken van de gasvolumes per land. Zo bleek uit de studie International trade in gas in the Netherlands van het Centraal Bureau voor de Statistiek.

Op basis van enkele aannames komen de onderzoekers van deze studie tot de conclusie dat het gas dat via Duitsland in Nederland terechtkomt volledig Russisch gas is. Met uitzondering van het gas dat via het Duitse Emden binnenkomt, daarin zit vermoedelijk Noors gas verwerkt. Ook Gasunie en Gasterra delen geen data.

NRC rekende uit dat 34 van de 40 miljard kubieke meter gas die Nederland vermoedelijk nodig zal hebben in 2022 niet uit Duitsland afkomstig is. De overige 6 miljard kuub, ongeveer 15 procent, is vermoedelijk Russisch gas. Daarnaast vloeit er ook nog Russisch gas door Nederland naar andere landen.

René Peters, gasexpert van TNO, stelt in dezelfde krant dat naarmate gaswinning uit het Groningenveld werd afgebouwd, de gasimport vanuit Rusland werd opgebouwd. Ook op Europees niveau werd de afhankelijkheid van Russisch gas groter, met de bouw van Nord Stream 2 als belangrijk symbool.

Lange tijd was dit geen probleem. Rusland komt hierin immers altijd zijn contractuele afspraken na en kon vaak relatief goedkoop leveren. Hoewel verschillende experts – en de Verenigde Staten – al langere tijd waarschuwden dat de Europese afhankelijkheid van Russisch gas te groot werd, leverde Rusland vorig jaar meer dan 30 procent van het Europese aardgas.

Nederland is daarmee minder afhankelijk van Russisch gas dan gemiddeld. Ook is de afhankelijkheid het afgelopen jaar afgebouwd. Martien Visser, lector energietransitie en netwerken aan de Hanzehogeschool Groningen en manager corporate strategy bij Gasunie, meldde op Twitter dat in het eerste halfjaar van 2021 nog 21 procent van het aardgas in Nederland uit Duitsland afkomstig was.

Een uitdagende, maar uitvoerbare taak
Uiteindelijk moeten Europa en Nederland naar een klimaatneutrale toekomst, een toekomst zonder aardgas. Nu Europa zich van Rusland afkeert gaan er ook stemmen op om versneld afscheid te nemen van aardgas, om te beginnen met Russisch gas, en dit op te vangen met hernieuwbare energie.

“Het is een uitdagende taak, maar niet zo beangstigend als je zou denken”, stelt Myllyvirta in zijn analyse op Twitter. “Het Russische gasaandeel is meer dan 30 procent op dit moment in Europa.” Waarbij hij opmerkt dat dit in 2010 slechts een kleine 23 procent was.

Op Europees niveau wordt 40 procent van het gas gebruikt in gebouwen, 33 procent voor elektriciteitsopwek en 20 procent door de industrie. “Het gasverbruik in gebouwen is een geweldige kans, want elke eenheid elektriciteit levert drie tot vijf eenheden warmte op door middel van warmtepompen”, zo memoreert Myllyvirta.

“Bij energieopwekking hebben gasgestookte centrales een rendement van rond de 50 procent, dus je vervangt twee eenheden gas voor elke eenheid stroom. Al met al zouden we ongeveer 800 terawattuur schone stroomopwekking nodig hebben om de import van 160 miljard kubieke meter gas te vervangen, ervan uitgaande dat een eenheid elektriciteit twee eenheden gas vervangt.”

Om 800 terawattuur schone stroom op te wekken is er een forse capaciteitsvergroting nodig, maar die is volgens de analist zeker niet ondoenlijk.

“Er zou ongeveer 370 gigawatt aan wind- en zonne-energie nodig zijn, wat minder is dan de wereld in twee jaar installeert en minder dan China van plan is tegen 2025 te installeren. Over een paar jaar zou de markt deze capaciteit dus goed kunnen leveren. Europa en het Verenigd Koninkrijk wekken momenteel ongeveer 1200 terawattuur op uit hernieuwbare energiebronnen en 800 terawattuur uit kernenergie, het zou dus een stijging van 40 procent zijn in de totale opwekking van schone energie.”

‘Investeren in een hernieuwbare energie-infrastructuur zal Europa toch wel moeten doen’
“De andere mogelijkheid zou natuurlijk een enorme toename zijn van de importcapaciteit”, ziet ook Myllyvirta. “Deze benadering zou uiteraard volledig in strijd zijn met de klimaatdoelstellingen van Europa, en het is niet eenvoudig in te zien hoe je gasbedrijven zou kunnen dwingen duurder gas te kopen, vooral omdat Rusland er zeker een prijsverlagingswedstrijd van wil maken.”

Europa zal daarbij moeten kiezen. Blijft het de huidige strategie volgen om eerst kolen uit te faseren door de opwekcapaciteit van hernieuwbare energie te vergroten, of gaat het voor zijn geopolitieke belangen door zichzelf eerst onafhankelijk te maken van Russisch gas? De eerste optie levert de meeste CO2-reductie op korte termijn op. De tweede optie meer strategische energieonafhankelijkheid.

“De optie voor de transitie van gas naar schone energie zou uitvoerbaar zijn met behulp van de bestaande beleidsinstrumenten van Europa. Het zou vooral inhouden dat de gasverbruikende sectoren prioriteit geven aan investeringen in emissiereductie.”

Een laatste optie die Myllyvirta ziet, is een vergroting van de hernieuwbare gasproductie. "Ukraine Bioenergy Association schat dat Oekraïne 17 miljard kubieke meter biogas per jaar zou kunnen produceren, genoeg om 10 procent van de Europese import uit Rusland te vervangen."

Daarbij geldt dat er, net als bij de vergroting van de opwek van hernieuwbare energie, ook stevig moet worden geïnvesteerd in de elektrificatie van gebouwen en de industrie, en in transport en opslag van energie. De ontwikkeling van groene waterstof, batterijopslag en elektrificatie is immers nog lang niet ver genoeg.

“Maar dit zijn investeringen die in alle gevallen nodig zijn om de netto-emissiedoelstellingen van Europa te halen. Het is alleen een kwestie van de komende jaren de transitie versnellen en prioriteit geven aan de vervanging van gas door schone energie.”

Door de opwek van hernieuwbare energie versneld te vergroten zou Europa stappen zetten die het al van plan is te doen, maar dan in een verhoogd tempo. Een uitdagende strategie, maar wel één met een uitkomst waarnaar al gestreefd wordt.