De energietransitie is bij uitstek een transitie die over meer gaat dan alleen techniek. Het aanbod van energie verschuift van centrale bronnen naar decentrale bronnen, en dat geeft een heel ander speelveld: de verhouding tussen aanbieder en vrager verandert. Dat gegeven kunnen we als hefboom gebruiken om een heel nieuw technisch én economisch systeem te ontwerpen. En die kans moeten we niet laten liggen. Energiecoöperaties spelen daar een belangrijke rol in.

De energietransitie wordt van oudsher aangevlogen als een technische transitie: we moeten fossiele bronnen vervangen door duurzame bronnen en klaar is Kees. De voortgang wordt gemeten in prijsdalingen van zonnepanelen of in projecties van het aandeel duurzame elektriciteit in de komende tien jaar. En dan gaat het fantastisch!

We bouwen de energietransitie op het bestaande verhaal dat gebaseerd is op extractie en vergeten dat voor een echte transitie een heel ander verhaal nodig is.

In de letterlijke zin van het woord is het energieverhaal gebaseerd op extractie: grondstoffen worden uit de bodem gehaald om verbrand te worden. Een eenmalig proces.

Omdat de rommel – die het oppompen, delven en verbranden veroorzaakt – niet opgeruimd hoeft te worden, wordt er ook waarde uit de omgeving geëxtraheerd: schone lucht, een schone rivier en een fijn klimaat.

Daarnaast wordt er ook geld uit het systeem geëxtraheerd. Oliebedrijven zijn hiervan het flagrante voorbeeld – alles in dienst om zoveel mogelijk geld te verdienen voor de aandeelhouders. In een ander systeem zouden stakeholders als werknemers, klanten en bewoners er al lang voor gezorgd hebben dat een deel van het geld dat uit het systeem gehaald wordt ten behoeve van aandeelhouders, bijvoorbeeld gebruikt zou worden om de rommel op te ruimen.

Een ander verhaal
De energietransitie is bij uitstek een transitie waar vanuit een ander verhaal gedacht kan worden. Omdat de zon en de wind van iedereen zijn, kan niemand zich de bronnen toe-eigenen. Dat maakt de stap naar een ander verhaal makkelijker dan in andere sectoren: want wie zou geld voor het gebruik van de zon moeten extraheren uit het systeem? Of in het geval van een warmtepomp: wie zou je moeten betalen voor de energie die aan de buitenlucht onttrokken wordt?

Omdat duurzame energie per definitie lokaal is, ligt het ook voor de hand om het lokaal te organiseren. Voor een klein warmtenet dat gebruik maakt van een lokale restbron in de buurt heb je geen buitenlandse aandeelhouders nodig.

Natuurlijk moeten duurzame projecten economisch haalbaar zijn: mensen moeten worden betaald, er moet geld verdiend worden om aan rente- en aflossingsverplichtingen te voldoen en het project moet over tien jaar nog steeds onderhouden kunnen worden. De definitie van ‘lokaal’ zal per project verschillen, maar wordt door de energiebron bepaald.

De energietransitie gaat dus niet alleen over techniek, het gaat ook over een ander onderliggend verhaal, waarin nagedacht over het voorkomen van extractie: waarom externe aandeelhouders betalen voor iets wat je in de buurt of in de provincie organiseert, waarom niet de troep opruimen waar we zelf last van hebben?

De naam voor dit andere onderliggende verhaal is steward ownership, een andere manier om te kijken naar het eigenaarschap van bedrijven. Om bovengenoemde redenen is het verhaal van steward ownership bij uitstek een verhaal dat van toepassing kan zijn op de energietransitie.

Een steward owned bedrijf is eigenlijk van zichzelf, is zo ingericht dat er geen geld verdiend wordt ten koste van andere stakeholders en is zo ingericht dat de doelstelling van het bedrijf niet gekaapt kan worden. Het is zo ingericht dat er door alle stakeholders – en niet alleen door de aandeelhouders – wordt bepaald wat er uit het systeem geëxtraheerd kan en mag worden.

Energiecoöperaties, ook in de warmtetransitie
In Nederland hebben we inmiddels ruim zeshonderd energiecoöperaties. En eigenlijk zijn energiecoöperaties hele mooie voorbeelden van steward ownership. De coöperaties zijn van zichzelf en op de ledenvergadering wordt bepaald wat er met een eventuele winst gebeurt. De meeste coöperaties richten zich op zon en wind, maar er zijn tegenwoordig ook energiecoöperaties die bezig zijn met de warmtetransitie en dan vaak in de vorm van warmtenetten.

Dat is ingewikkelder dan een coöperatie die zich richt op zonne-energie omdat de bron vaak wel van iemand is (in tegenstelling tot de zon) en omdat de investeringen fors zijn. Maar dat het kan, bewijst een land als Denemarken: daar is de warmtevoorziening duurzamer, maar ook goedkoper. Een verhaal met minder extractie is zo gek nog niet en daar zullen ook in Nederland energiecoöperaties een belangrijke rol in spelen.