Voor het hele land zal vroeg of laat een warmteoplossing gevonden moeten worden om de energietransitie te laten slagen. Dat zal op de ene plek makkelijker gaan dan op de andere. Cultureel erfgoed en historische binnensteden kunnen net om een andere aanpak vragen. De Warmtetransitiemakers ontwikkelde een methodiek voor het selecteren van warmteoplossingen voor de historische binnensteden van heel Nederland, in opdracht van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed.

Historische binnensteden krijgen binnen de warmtetransitie vaak het label ‘moeilijk’, aldus de onderzoekers. Er is daar sprake van dichte bebouwing, waar je maar moeilijk een nieuw systeem aan kan brengen. Waardevolle monumenten zijn tevens lastig te isoleren. Binnensteden worden daarnaast intensief gebruikt voor winkels, horeca en toerisme en de veelheid en diversiteit van eigenaren maakt het transitieproces ook niet makkelijker.

In een stappenplan, ontwikkeld door DeWarmtetransitiemakers, kunnen uitvoerders een systeemkeuze maken voor de toekomstige warmtevoorziening in historische binnensteden. Het geeft duiding van vier warmtealternatieven met bijbehorende restricties en kansen. En een methode om de passende oplossing te kiezen voor verschillende type clusters binnen historische binnensteden zoals winkelstraten, aaneengesloten woningen en grote monumentale complexen met een publieksfunctie.

Naast de technische kant, geeft het stappenplan houvast voor de gemeentelijke organisatie en samenwerking met erfgoed en welstandsambtenaren, netbeheerders en gebouweigenaren. Verder bevat het document inzicht in cijfers om de omvang van deze uitdaging te duiden, alsmede inspirerende praktijkvoorbeelden en -lessen.

Grip houden op verrommeling
Arcadis voerde bijvoorbeeld in Middelburg een studie uit naar de mogelijkheden rond duurzame verwarming in de binnenstad. “De studie in Middelburg naar potentiële warmtebronnen, clusters en het ingevulde afwegingskader wijst naar het collectieve warmtenet als een oplossing waarin de gemeente grip houdt op verrommeling en haar erfgoed. Tegelijkertijd is de uitrol van een warmtenet voor een gemeente wel een grote opgave. Er moet een intensief traject plaatsvinden met nauwe samenwerking met bewoners. Zelfs dan bestaat er een kans dat niet iedereen mee wil.“

“In een scenario waarin je nu in actie wil komen forceer je een andere manier van denken. Afwachten op hernieuwbare gassen ter vervanging van aardgas in een historische binnenstad is de voor de hand liggende oplossing, maar duurt te lang. Tegelijkertijd heb je bij het afwachten kans op dat bewoners het heft in eigen hand nemen en gaan elektrificeren met verrommelingen afbreuk van erfgoed als gevolg.

Techniekenkaart
Wanneer de stappen zijn doorlopen kan een zogeheten techniekenkaart worden ontwikkeld met voorkeursalternatieven voor verschillende zones binnen een binnenstad. Op hoofdlijnen zijn er vier mogelijke warmtealternatieven: individueel all-electric, midden en lagetemperatuur warmtenetten en hernieuwbaar gas.

Welke stappen raden de onderzoekers aan? Breng allereerst de kenmerken van de binnenstad in kaart. Denk hierbij aan fysieke kenmerken zoals type bebouwing, gebruiksfunctie, bebouwingsdichtheid, straatprofielen, gebruik van de ondergrond, en archeologie. Zo wordt de opgave ook veel concreter.

Bepaal daarnaast de logische zones van de binnenstad en maak per zone een techniekenkaart met de mogelijke alternatieven. De vier warmtealternatieven kunnen vervolgens dan per zone op uitvoerbaarheid, erfgoedbelang en maatschappelijke kosten worden beoordeeld.

Geschiktheid van technieken
Wanneer een techniekenkaart gereed is kan er een indicatie van de geschiktheid van technieken worden gemaakt. Hoe kan dan vervolgens het juiste alternatief worden gekozen? Volgens de onderzoekers hangt dat af van de lokale situatie en de voorkeuren van voornamelijk de inwoners. Om dit te doen moet er gespecificeerd worden naar de lokale situatie.

Die specificatie gaat volgens de onderzoekers als volgt: onderzoek of er voldoende warmtebronnen beschikbaar en inventariseer al bestaande of uitgevoerde energieplannen. Het is ook belangrijk om te overleggen, prioritiseren en te faseren met de netbeheerder. Alle warmtealternatieven vergroten de elektriciteitsvraag. Hiervoor is het belangrijk bij de netbeheerder te informeren naar de mogelijkheden, planningen af te stemmen, en te overleggen over de mogelijkheden voor het plaatsen van transformatorhuisjes in de openbare ruimte.

Volgens de onderzoekers is het heel belangrijk om het draagvlak te toetsen voor de veelbelovende alternatieven. Ga daarom in gesprek met eigenaren en bewoners over hun afwegingen bij deze opties.

Oplossingen per zone
Per zone geven de onderzoekers ook een voorkeursalternatief wat betreft de warmteoplossing. Voor grote monumentale panden heeft een middentemperatuur warmtenet of individueel all electric warmtepompen de voorkeur, vanwege de grote warmtevraag. Wanneer er geen bron beschikbaar is of panden onbereikbaar zijn door onvoldoende ruimte in de ondergrond, kan voor deze panden een individuele oplossing aangelegd worden. Voor woningen wordt ook een middentemperatuur warmtenet en all-electric warmtepompen aangeraden.

Voor een winkelgebied is hernieuwbaar gas de beste oplossing, omdat een warmtenet door de langdurige drukte moeilijk te realiseren is en de meeste warmtepompen de grote vraag niet aankunnen.

Bij grote stadsvernieuwingsprojecten zijn de woningen vaak al goed geïsoleerd, waardoor een lagetemperatuur warmtenet of all-electric warmtepomp, zeker voor particuliere eigenaren, het meest voor de hand ligt.