Hoe lokale netwerken de energie- en warmtetransitie kunnen versnellen

15.08.2025 Sjoerd Rispens

Lokale initiatieven kunnen een sleutelrol spelen in een succesvolle warmte- en energietransitie. Stimulerend beleid en langjarig perspectief zijn hiervoor noodzakelijk. In een recent verschenen position paper zet koepelorganisatie Energie Samen uiteen welke strategie nodig is zodat organisaties vanuit de gemeenschap efficiënt aan energiebesparingsdoelstellingen bijdragen, met brede lokale impact.

In heel Nederland zijn al decennia lokale initiatieven samen met hun buren energie aan het besparen. Er zijn inmiddels 704 energiecoöperaties in Nederland, waarvan 42 procent actief is met energiebesparingsprojecten, vaak in nauwe samenwerking met hun gemeente. Samen hebben zij nu al een potentieel bereik van zo'n 2,5 miljoen huishoudens.

Aangezien energiearmoede een steeds groter probleem wordt en er veel ontwikkelingen gaande zijn is het volgens Energie Samen tijd om de geleerde lessen van het verleden nu te vertalen naar goede strategieën voor energiebesparing en een extra stap richting de transitie. Volgens de onderzoekers zal deze strategie ook leiden naar veerkrachtigere gemeenschappen.

In het position paper worden vijf onderdelen uiteengezet voor een effectieve strategie. Zo raden de onderzoekers aan om de lokale gemeenschappen te versterken en langjarig te gaan denken. “Sluit met beleid voor energiebesparing aan op bestaande lokale structuren in plaats van deze te doorbreken door nieuwe of losse aanpakken. Door uit te breiden wat er al is, wordt optimaal gebruikgemaakt van bestaande netwerkstructuren en hun slagkracht.” Volgens de onderzoekers wordt er op deze manier kennis en ervaringen geborgen voor de langere termijn in lokale organisaties.  

Behapbare opmaat

De tweede aanbeveling luidt: zie besparing als verdere opmaat voor de verdere warmte- en energietransitie. Door in te zetten op energiebesparing vanuit lokale structuren ontstaan er sterke, lokale samenwerkingen tussen publieke, private en civiele organisaties. Deze samenwerkingen zijn nodig in de verdere energie- en warmtetransitie.

Energie Samen geeft er een voorbeeld bij: wanneer met energiebesparingsactiviteiten een netwerk en expertise in de wijk worden opgebouwd, is het makkelijker de wijk te betrekken bij de stap om van het aardgas af te gaan. Hoe sterker de lokale betrokkenheid aanwezig is, hoe beter er dan gestuurd kan worden op het op elkaar aan laten sluiten van vraag en aanbod van energie, ruimtelijke inpassing en de daarvoor benodigde infrastructuur.

Zo ontstaat een geïntegreerde aanpak van de energieketen waarbij energiebesparingsactiviteiten vanuit lokale organisaties als behapbare opmaat werken en veerkrachtige gemeenschappen bijvangst zijn voor een geslaagde energietransitie.

De onderzoekers raden als derde aan om arbeidscapaciteit optimaal te ontwikkelen door middel van lokale inbedding. Dat betekent dat lokale gemeenschappen een leidende rol kunnen hebben als de aanwezige arbeidscapaciteit goed kan worden aangesproken. “Veel organisaties lopen nu tegen het probleem aan dat ze geen uitvoerende arbeidscapaciteit kunnen vinden. Energiecoöperaties bieden een oplossing, zij ontwikkelen en trainen lokale vrijwilligers naar goede ondersteunende en uitvoerende werknemers.”

“Hier krijgen bijvoorbeeld werkzoekenden met afstand tot de arbeidsmarkt de kans om terug te komen in het arbeidsproces. Dit heeft afgelopen jaren al geleid tot duizenden burgers die zijn opgeleid om als energiecoach of energieklusser aan de slag te gaan. Vaak starten deze als vrijwilligers, maar ook steeds vaker worden deze ingehuurd als (deeltijd)werknemer. Door met beleid voort te bouwen op bestaande, lokale structuren maak je optimaal gebruik van de bestaande schaarse arbeidscapaciteit van energiecoaches, klussers, adviseurs, projectmanagers en wijkregisseurs.”

Structurele financiering en toekenning

Volgens de onderzoekers is betrouwbare en actuele data over onder meer energieverbruik wel aanwezig, maar versnipperd tussen allerlei partijen. Daarom is het noodzakelijk dat de data goed wordt opgeslagen door lokaal ingebedde organisaties, vanuit monitoring en klantvolgsystemen. Deze kan dan effectief worden ingezet voor de transitie. De data blijft namelijk in het eigendom en beheer van een lokale organisatie. Ook ligt de data zo in handen van partijen die in het maatschappelijk belang acteren en voor lange termijn aan de energietransitie willen werken.

De laatste aanbeveling is om structurele financiering en directe toekenning te organiseren. Het is volgens de onderzoekers namelijk niet voldoende als dat telkens maar op eenjarige basis of heel sporadisch plaatsvindt. Structurele samenwerking tussen energiegemeenschappen en lokale overheden zijn dan niet succesvol, leert de praktijk. Structurele financieringsconstructies en meerjarige samenwerkingsafspraken zijn nodig.

“Onze ambitie is dat er lokaal vanuit initiatieven structureel aan energiebesparing gewerkt kan worden in nauwe samenwerking met lokale overheden”, besluit Energie Samen. “In het kader van doorontwikkeling tot integrale energiehuizen is ons doel om in de periode 2026- 2030 een schaalvergroting te realiseren naar 100 Energiehuizen vanuit de gemeenschap, gebaseerd op succesvolle pilots in heel Nederland.”