De recente Russische invasie in Oekraïne heeft de al hoge gasprijzen naar recordhoogten gestuwd. Wat voor velen een aanleiding is om meer werk te maken van gasbesparing. En dat biedt mogelijkheden voor de warmtepomp, ziet ook het Internationale Energieagentschap (IEA). Dat presenteerde een 10-puntenplan om de Europese afhankelijkheid van Russisch gas snel te verminderen, met speciale aandacht voor een versnelde uitrol van warmtepompen.

In 2021 verbruikten de 27 Europese lidstaten zo’n 155 miljard kubieke meter Russisch aardgas. Rusland is hiermee verantwoordelijk voor zo’n 45 procent van de Europese gasimport en een kleine 40 procent van de totale Europese gasconsumptie.

Op Europees niveau wordt 40 procent van het gas gebruikt in gebouwen, 33 procent voor elektriciteitsopwek en 20 procent door de industrie, aldus Lauri Myllyvirta, hoofdanalist van het onderzoeksbureau Centre for Research on Energy and Clean Air.

Met het 10-puntenplan van het IEA kan de Europese Unie zijn Russische gasimport binnen een jaar met minimaal een derde terugschroeven. De maatregelen zijn in overeenstemming met de European Green Deal en de Fit for 55-suggestie van de Europese Commissie, zo analyseert het IEA. Het zou dus niet om nieuw beleid gaan, maar om een versnelling van bestaand beleid.

"Het gebruik van zijn aardgasbronnen door Rusland als economisch en politiek wapen laat zien dat Europa snel moet handelen om klaar te zijn voor de aanzienlijke onzekerheid over de Russische gasvoorziening volgende winter", zegt IEA-directeur Fatih Birol.

“Het tienpuntenplan van het IEA biedt praktische stappen om Europa's afhankelijkheid van Russische gasinvoer te verminderen en tegelijkertijd de verschuiving naar schone energie op een veilige en betaalbare manier te ondersteunen. Europa moet de dominante rol van Rusland in zijn energiemarkten snel verminderen en de alternatieven zo snel mogelijk opvoeren.”

‘Warmtepompen zijn zeer efficiënt en kosteneffectief’
Het 10-puntenplan pleit onder andere voor een stop van nieuwe gascontracten met Rusland, een vergroting van de opwekcapaciteit van hernieuwbare energie en een verplichte minimale gasopslag. Maar ook de versnelling van het vervangen van cv-ketels door warmtepompen.

“Experts zien warmtepompen als een van de belangrijkste oplossingen voor het aanpakken van de CO2-uitstoot die gepaard gaat met het warmhouden van gebouwen”, zo stellen ook Jan Rosenow, Europees programmadirecteur bij het Regulatory Assistance Project, en Duncan Gibb, hoofdanalist heating and buildings bij REN21, in hun analyse op CarbonBrief.

Warmtepompen bieden daarnaast “een zeer efficiënte en kosteneffectieve manier om huizen te verwarmen”, aldus het IEA. Een verdubbeling van het aantal geïnstalleerde warmtepompen in de Europese Unie zou al binnen een jaar kunnen leiden tot een besparing van 2 miljard kubieke meter aardgas, tegen een kostenplaatje van 15 miljard euro.

Dit geld moet worden ingezet ter ondersteuning van het opschalen van de warmtepompindustrie, in combinatie met het “upgraden van de woning”, oftewel beter isoleren om het effect van de warmtepomp te maximaliseren.

Ook voor industriële activiteiten beidt de warmtepomp volgens het IEA mogelijkheden om op gas te besparen, maar de opschaling van industriële warmtepompen zal langer duren. Deze week zal de Europese Commissie met verdere voorstellen komen om zo snel mogelijk onafhankelijk te worden van Russisch aardgas.

“Het verminderen van onze afhankelijkheid van Russisch gas is een strategische noodzaak voor de Europese Unie”, aldus Kadri Simson, Europees commissaris voor energie. “Maar de Russische aanval op Oekraïne is een keerpunt.”

Versnel de energieonafhankelijkheid met een versnelde energietransitie
Rosenow en Gibb betogen dat verdere overheidsondersteuning absoluut noodzakelijk is om de warmtepompmarkt genoeg op te schalen. De vraag is er, maar de groei van de sector is onvoldoende om klimaatneutraal te zijn in 2050, laat staan om nu versneld afscheid te nemen van Russisch gas.

De route naar een klimaatneutrale wereld in 2050 vraagt volgens het IEA om 1,8 miljard warmtepompen in gebouwen die 55 procent van de wereldwijde energievraag voor verwarming zullen leveren. De teller staat nu 180 miljoen, 7 procent van het beoogde doel.

In het huidige tempo staan er 253 miljoen warmtepompen in 2030 op de wereld. Dit zou een tekort van 58 procent betekenen ten opzichte van het streefaantal van 600 miljoen, zo berekende het IEA. In 2020 werden er overigens 177 miljoen warmtepompen geïnstalleerd, waarvan de meeste in China (33 procent), Noord-Amerika (23 procent) en Europa (12 procent).

Voor Europa geldt niet heel verrassend hoe kouder de winter, hoe hoger het relatieve aantal warmtepompen. Noorwegen (60 procent), Zweden (43 procent), Finland (41 procent) en Estland (34 procent) hebben het hoogste aantal warmtepompen per huishouden.

Toch zien beide onderzoekers ruimte voor optimisme. De groei van het aantal verkochte warmtepompen neemt wereldwijd namelijk flink toe. Hoewel de groei van het aantal verkochte warmtepompen een dip kende in 2020 (3 procent), merken Rosenow en Gibb op dat initiële IEA-data er op wijzen dat de groei een sterk herstel doormaakt in 2021.

Waar het aantal verkochte units tot 2020 met 10 procent per jaar groeide, verwacht de European Heat Pump Association een groei van 25 procent in 2021. Voor het eerst worden er twee miljoen warmtepompen per jaar verkocht.

De meest spectaculaire groei wordt gezien in Polen. Volgens de Poolse branchevereniging voor warmtepompen komt de groei daar in 2021 uit op zo’n 60 procent. In Duitsland is het aantal verkochte units vorig jaar met 28 procent gegroeid.

De tweede grootste economie van Europa, Frankrijk, blijft met een groei van 3 procent behoorlijk achter op het gemiddelde, maar zag wel 53 procent meer units verkocht worden in het lucht-water segment. De Franse markt voor warmtepompen is al de grootste van Europa en verkocht er in 2021 meer dan een miljoen.

"Meer dan ooit is het essentieel om de Russische fossiele brandstoffen en fossiele brandstoffen in het algemeen kwijt te raken. Wat op het spel staat, is zowel de noodzaak om de strijd tegen klimaatverandering te versnellen als, zoals we nu kunnen zien, de energiezekerheid van het Europese continent op korte termijn", zo zei Barbara Pompili, de Franse minister van Ecologische Transitie.

De toegenomen groei is tegelijk voor een groot deel gelinkt aan de recent gestegen gasprijzen. Om ervoor te zorgen dat het aantal verkochte warmtepompen hoog blijft wanneer de gasprijzen dalen, pleiten Rosenow en Gibb voor verdere marktondersteuning.

Nederlanders moeten vooral beter worden voorgelicht
De onderzoekers merken op dat het Nederlandse besluit om nieuwbouw verplicht aardgasvrij te laten zijn, als voorbeeld kan dienen voor de overige Europese lidstaten. Sinds 1 februari is Nederland zelfs een stap verder gegaan door een het opwekken van hernieuwbare energie verplicht te stellen bij een ingrijpende renovatie.

Lees ook: Verplicht hernieuwbare energie opwekken bij ingrijpende renovaties, wat betekent dat?

Nederland gebruikt jaarlijks 40 miljard kubieke meter aardgas, waarvan ongeveer 6 miljard kuub (ongeveer 15 procent) Russisch aardgas is. Om hierop te besparen publiceerde de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE) onlangs een plan om binnen een jaar bijna vijf miljard kubieke meter aardgas te besparen. Binnen vier jaar kan er mogelijk zelfs 10 miljard kuub aardgas worden bespaard.

Ook de NVDE ziet hierin een belangrijke rol weggelegd voor hernieuwbare warmteoplossingen zoals de warmtepomp. Een rol die Nederlanders ook herkennen. Zo ziet Techniek Nederland een verhoogde interesse in de warmtepomp en neemt het aantal mensen dat subsidie aanvraagt al een paar maanden behoorlijk toe.

Uit onderzoek van Milieu Centraal, uitgevoerd door Motivaction, blijkt dat één van de grootste uitdaging in Nederland nog altijd in de bekendheid zit. Twee op de tien woningeigenaren hebben nog nooit gehoord van een hybride warmtepomp. Drie op de tien hebben er wel van gehoord, maar weten niet wat het is. Een vijfde denkt daarnaast dat er geen subsidie voor bestaat, en de helft weet het niet.