Kabinet sloeg vroege waarschuwingen in de wind en heeft nu prijsplafond niet af

26.09.2022 Jan de Wit

Kabinet sloeg vroege waarschuwingen in de wind en heeft nu prijsplafond niet af
©Vaillant | De gevolgen van het prijsplafond op huishoudens met een warmtepomp zijn nog altijd onduidelijk.

Eén van de meest controversiële maatregelen is het prijsplafond voor energie, want hoe kan een plan dat “half af” is, zoals SP-fractievoorzitter Lilian Marijnissen het noemde, worden beoordeeld? Door te reconstrueren vanaf begin juni. Vanaf toen waarschuwden hulpinstanties, energieleveranciers en het Centraal Planbureau (CPB) al dat grote groepen Nederlanders in de problemen zouden komen met hun energierekening als er niet zou worden ingegrepen. De energieprijzen bleven oplopen, maar het duurde tot twee weken voor Prinsjesdag totdat een al bestaand plan werd uitgewerkt.

Dat het plan nog niet geheel uitgewerkt is, is op z’n minst opmerkelijk te noemen. Te lang werd er vastgehouden aan het standpunt dat het kabinet dit jaar niets meer kon doen om de gevolgen van energie-inflatie te dempen.

Lees ook: Energiemarkten op hol geslagen, is een energie-inflatie gedreven recessie nog te voorkomen?

Pas toen Hans-Peter Oskam, directeur beleid en energietransitie bij Netbeheer Nederland, op 7 september aanschoof bij de technische briefing van de vaste commissie voor Economische Zaken en Klimaat leek de urgentie ook pas echt door te dringen bij het kabinet.

Oskam waarschuwde de aanwezige Kamerleden dat de netbeheerders “een miljoen mensen moeten afsluiten omdat zij de energierekening niet kunnen betalen”, als er geen extra maatregelen zouden worden genomen.

Daarbij baseerde hij zich op een stresstest van het CPB. Hieruit bleek dat bij blijvend hoge prijzen van energie en andere vaste lasten op termijn tussen de 670.000 en 1,2 miljoen huishoudens moeite kunnen krijgen met het betalen van hun maandelijkse lasten. Deze stresstest was echter al op 9 juni gepubliceerd.

Daarvoor hadden Geldfit, SchuldenLabNL en energieleveranciers Eneco, Essent, Greenchoice en Vattenfall op 1 juni al het online platform Geldfit.nl/energie gelanceerd. ‘‘Twee derde van de mensen die de afgelopen maanden in contact kwamen met Geldfit hadden vragen over de hoge energieprijzen”, zei Geldfit-bestuurder Frederieke Kokol toen.

Eerste waarschuwingen voor problemen met energierekeningen
De betrokken partijen merkten toen al dat de energierekening voor mensen met een laag inkomen steeds moeilijker te betalen was. “Het afgelopen jaar steeg de energierekening van onze klanten met gemiddeld 43 procent. Maar ongeveer 11 procent van onze klanten betaalt maandelijks een veel te laag voorschot, zodat die aan het eind van hun jaarcontract echt in betalingsproblemen gaan komen", zei Martin Neef, manager tijdig betalen bij Vattenfall.

Dat was op 7 juni op een door SchuldenlabNL georganiseerde bijeenkomst waar ook Carola Schouten, minister voor Armoedebeleid, Participatie en Pensioenen, bij aanwezig was. “De huidige maatregelen van de overheid vinden we niet toereikend”, zei Cindy Kroon, directeur klanten bij Vattenfall op dezelfde bijeenkomst.

“Er is heel veel overleg, maar erg versnipperd en we zitten vooralsnog niet als een gezamenlijk crisisteam aan tafel met de meest betrokken sectoren. De energietoeslag komt onvoldoende terecht op de energierekening en bestaande regelingen lopen aan het eind van dit jaar af.”

Niet veel later sloot Essent zich aan bij de Nederlandse Schuldhulproute om klanten met geldzorgen beter te kunnen helpen. Hierdoor kregen zo’n 3 miljoen klanten van Essent, Energiedirect.nl en Vandebron direct toegang tot de gratis hulproute.

“We doen er al alles aan om de energierekening zo betaalbaar mogelijk te maken, maar zeker met deze stijgende energieprijzen is meer en specifiekere hulp nodig”, stelde Henriëtte Setz, directeur operations bij Essent.

Energieprijzen (nagenoeg) verdubbeld
Een week na publicatie van de stresstest van het CPB was de gasprijs al gestegen van 84,88 naar 124,36 euro per megawattuur, zo blijkt uit de data van Trading Economics. In de laatste week voor het zomerreces van de Tweede Kamer was de gasprijs zelfs al gestegen tot 183,18 euro. Ter vergelijking: alleen in het begin van de Russische invasie van Oekraïne is er één week geweest waarin de gasprijzen hoger lagen.

De Europese elektriciteitsprijzen bevonden zich in een vergelijkbaar stijgende lijn. Volgens data van EnergieMarktInformatie.nl steeg de prijs op de Europese elektriciteitsbeurs (EPEX) van 172,83 euro per megawattuur op 9 juni tot 312,06 euro per megawattuur op 8 juli.

Natuurlijk speelden er toen ook andere zaken zoals de implementatie van het Fit for 55-pakket, het volle elektriciteitsnet in Limburg en Noord-Brabant, de presentatie van het Beleidsprogramma versnelling verduurzaming gebouwde omgeving en met name het compenseren van het Russische gas.

Ondanks alle waarschuwingen van het CPB en de energieleveranciers is er toen geen specifiek plan opgezet, terwijl de gas- en elektraprijzen al (nagenoeg) waren verdubbeld. Compensatie voor het aandeel Russisch gas in de gasopslagen vraagt vrijwel alle aandacht.

Energieprijzen stijgen tot ongekende hoogten, energieleveranciers blijven waarschuwen
Op verzoek van Eneco stelde CE Delft een rapport samen met mogelijke compensatiemaatregelen. In de tweede week van augustus publiceerde het onderzoeksbureau een verkenning van zes maatregelen, waarbij een teruggave energiebelasting aan lage inkomens de meeste voordelen zou bieden.

Al met al bood een verhoging van de teruggave energiebelasting voor huishoudens met een laag inkomen de meeste voordelen volgens CE Delft. De maatregel ging namelijk niet ten koste van de prikkel om energie te besparen, belangrijk omdat hoge energieprijzen een terugkerend thema lijkt te worden.

Ook zou het compensatiebedrag direct ten goede komen van de energierekening, kon het Portaal voor Inkomensafhankelijke Huurverhoging relatief eenvoudig worden gebruikt voor de inkomenstoets, was de extra benodigde uitvoeringscapaciteit bij de Belastingdienst naar verwachting beperkt en konden mogelijk ook middeninkomens gecompenseerd worden.

De gasprijs schommelde in deze periode rond de 200 euro per megawattuur, maar steeg in de week erna tot 244,55 euro op 19 augustus. De elektriciteitsprijs steeg in deze periode van 430,19 naar 492,24 euro per megawattuur.

In de daaropvolgende week steeg de gasprijs tot een ongekende recordhoogte van 339,20 euro per megawattuur op vrijdag 26 augustus, en de elektriciteitsprijs ging naar 693,83 euro per megawattuur. Op maandag kondigde Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, een noodinterventie aan.

“We maken ons al maanden ongerust over de gevolgen van de stijgende energieprijzen. Onze verwachting is dat een derde van alle huishoudens in Nederland in financiële problemen komt”, herhaalde Kroon eind augustus nog maar eens in een vraaggesprek met Vattenfall-energieanalist Rick Marsman.

“Niet alleen door de gestegen energieprijzen, maar ook door de algemene inflatie en de stijging van levensonderhoud op alle vlakken. We zien dat veertig procent van onze klanten maandelijks een te laag bedrag betaalt. Het gaat meestal om enkele tientjes maar soms om honderden euro’s.”

Ondanks aanstaand Europees prijsplafond, wil het kabinet er niet aan
Terug naar begin deze maand. Na de aangekondigde noodinterventie en de suggestie van een toekomstig prijsplafond kwam er ook een stevige prijscorrectie naar beneden.

Op 6 september dienden GroenLinks en PvdA vervolgens een plan in voor compensatie van de energierekening. Hoewel Energie-Nederland aangaf een voorkeur te hebben voor een inkomensafhankelijke belastingkorting, werd het plan wel als “sympathiek” omschreven.

In dit plan was een maximumprijs voor het gemiddelde energiegebruik opgenomen, met daarboven het markttarief, zoals het kabinet per 1 januari 2023 in wil gaan voeren. Energie-Nederland zei “blij” te zijn met de aandacht en concrete suggesties die politieke partijen hebben voor dit belangrijke onderwerp.

“Zonder gerichte maatregelen raken grote groepen huishoudens alsnog in de financiële problemen. Welke compensatieroute er uiteindelijk ook wordt gekozen, de administratieve impact op de factureringssystemen van de energieleveranciers is groot. Daarom is het belangrijk dat er zo snel mogelijk duidelijkheid komt over de gekozen route”, zo liet de brancheorganisatie weten.

Uit een reconstructie van NRC blijkt dat Suzanne Kröger, Kamerlid namens GroenLinks, op 9 september ook al van Vattenfall-directeur Kroon te horen had gekregen dat een prijsplafond op gas en elektriciteit haalbaar zou zijn, ook Eneco zou hierop hebben gehint.

De krant concludeert op basis van uitspraken van ministers dat het Nederlandse kabinet eigenlijk vooral zelf tegen een prijsplafond is. Zo wordt het argument gebruikt dat Europese regels een prijsplafond niet toestaan, terwijl België al jaren een gedeeltelijk plafond heeft en Frankrijk bevroor in oktober 2021 ook al eens de energieprijzen. Met het plan van GroenLinks en PvdA wordt dan niks gedaan.

GroenLinks-PvdA-plan toch opeens dé oplossing
Op Prinsjesdag werd duidelijk dat Nederland ook een prijsplafond voor gas en elektriciteit gaat invoeren. Voor het eerste deel gaat een vaste prijs gelden en daarboven gelden de leveranciersprijzen.

Hoe het plafond er verder uit gaat zien is onduidelijk, net als wie er onder gaat vallen, wat het gaat kosten, of er uitzonderingen worden gemaakt voor slecht geïsoleerde woningen of woningen met duurzame energie-installaties, zoals een warmtepomp. Er werd nog aan gewerkt terwijl de Koning de troonrede al aan het voorlezen was, en bij het schrijven van deze analyse is het nog altijd niet duidelijk.

“Al een jaar lang zegt het kabinet: wacht u maar. Wacht u maar tot het regeerakkoord, wacht u maar tot de voorjaarsnota, wacht u maar tot Prinsjesdag. En tot vorige week zei het kabinet nog: wacht u maar tot januari”, zo zei PvdA-fractievoorzitter Attje Kuiken tijdens de Algemene Politieke Beschouwingen.

“En gisteren hoorden we eindelijk een andere toon: het kabinet voert een maximumprijs in voor energie. Dat is hard nodig om mensen vaste grond onder de voeten te geven. Dat plan had er al lang moeten liggen. En ik vraag dan ook aan het kabinet: wanneer krijgen mensen uiteindelijk duidelijkheid over hun energierekening? Want die uitvoering is behoorlijk cruciaal.”

Dit gaat verder dan het terechtwijzen van een traag reagerende overheid. Ondanks dat het nieuwe kabinetsbeleid dat wel is opgenomen in de Miljoenennota al tot ruim 3 procent meer koopkracht zal leiden in 2023, zo berekende het CPB in zijn Macro Economische Verkenning, illustreert het ook een bepaalde machteloosheid van het kabinet.

Pas als de maatschappelijke druk te hoog wordt, komt er snelle(re) compensatie. Terwijl hulpinstanties, energieleveranciers en het CPB al sinds begin juni waarschuwen dat grote groepen Nederlanders in de problemen gaan komen met hun energierekening als er niet wordt ingegrepen.

“Die zorg leeft breder; ook bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid en de Europese Commissie. Wat is het perspectief? Wat mag de burger van de overheid verwachten? Kan de overheid crises aan”, zo vraagt oud-politicus Herman Tjeenk Willink zich af in zijn dankwoord na de aanvaarding van de PrinsjesPrijs 2022.

“De meeste zorgen maak ik mij daarom de laatste maanden over het feit dat het kabinet, leidende politici, tot nu toe weinig doen om burgers te doordringen van de ernst van de situatie en hen onvoldoende voorbereidt op fundamentele veranderingen. Er is geen weg terug.”