Vorige week was het een jaar geleden dat Nederland voor het eerst in zijn geschiedenis een minister voor Klimaat en Energie kreeg. Rob Jetten is nu een jaar minister, in een tijd dat er enorm veel is veranderd op energiegebied, met als tragische hoogtepunt de huidige energiecrisis. Wat is er allemaal gebeurd en hoe heeft de minister dit zelf beleefd?

Op 10 januari 2023 is Rob Jetten een jaar bezig als minister voor Klimaat en Energie. Een jaar waarin er enorm veel is gebeurd op energiegebied en het belang van de energietransitie voor iedereen duidelijk is geworden. Dit is deel twee van een tweeluik over het eerste jaar van minister Rob Jetten. Deel een is hier te lezen.

Juli
De maand begon ermee dat het Duitse Uniper staatsteun aan moest vragen omdat Rusland doorging met het inzetten van aardgasleveringen als drukmiddel in de oorlog met Oekraïne. Nederland scherpte, mede vanwege de oorlog, zijn energiebesparingsplicht voor grootgebruikers aan. Daarbij schatte RVO dat minder dan de helft van de Nederlandse kantoren al energielabel C of hoger heeft.

Ook minder nieuws vanuit het kabinet. De al eerder uitgestelde Warmtewet bleek nogmaals vertraging opgelopen te hebben. Wel kwam minister Jetten met een bijmengverplichting van 20 procent voor groen gas.

Augustus
Mede vanwege de oorlog in Oekraïne en de warme zomer schoten de energieprijzen omhoog. Het kabinet reageerde door onder andere de LNG-importcapaciteit op te voeren en ook Bergermeer zo ver mogelijk te vullen. Niet onverstandig, want eind van de maand zette Gazprom de gasleveringen via Nord Stream I opnieuw stop.

De moeilijkheidsgraad om dit zo snel te regelen, moet niet onderschat worden volgens minister Jetten. “Dat we erin zijn geslaagd om allerlei noodmaatregelen te nemen om door deze winter heen te komen is echt heel knap. Het is in een paar maanden gelukt om de LNG-terminals uit te breiden, de gasopslagen te vullen et cetera.”

Daarbij hoopt hij dat er lessen worden geleerd van de crisisaanpak. “Hoe kun je dat nou gebruiken om de energietransitie te versnellen? Bijvoorbeeld door heel gericht te isoleren en zonnepanelen te installeren bij de slechtste energielabels en de laagste inkomens.”

Veel Nederlanders hebben daarin het heft in eigen handen genomen. De RVO meldde een verdubbeling van de ISDE-aanvragen te verwachten, ook omdat de terugverdientijd van verduurzamende maatregelen gemiddeld drie keer korter was geworden door de hoge energieprijzen.

Edwin Hoogerwerf, directeur van Daikin Nederland, gooide echter de knuppel in het hoenderhok door te stellen dat de warmtepomp, waar het kabinet vol op wou gaan inzetten, niet goedkoper zal gaan worden. Volgens hem zou de techniek al nagenoeg uitontwikkeld zijn, maar er ontstond ook een groot materiaaltekort en een behoorlijk technisch personeelstekort. Voor dat laatste presenteerde het kabinet het Actieplan Groene en Digitale Banen.

De hoge energieprijzen zorgden voor een aantal opmerkelijke ontwikkelingen. Nederland bespaarde een enorme hoeveelheid gas, waardoor Nederland – samen met Finland – het enige Europese land was waar de uitstoot van broeikasgassen afnam. Dit was echter voor een groot deel te wijten aan het stilvallen van industriële activiteiten, wat geen structurele oplossing bood.

In Duitsland liep de energiecrisis zo hoog op dat het transport van olie, gas en kolen voorrang kreeg op het spoor. Hierdoor de rees in Nederland de vraag of Duitsland een beroep zou gaan doen op extra Gronings gas.

Om de stijgende energieprijzen een halt toe te roepen liet de Europese Commissie weten een gasprijsplafond en een ontkoppeling van de gas- en stroomprijs te overwegen. En hoewel de Nederlandse zorgen voor een fysiek energietekort wegebden, bleek uit onderzoek dat Nederlanders de één na hoogste gasprijs van Europa betaalden.

De roep om compensatiemaatregelen werd daarom steeds luider. CE Delft onderzocht zes mogelijke manieren en kwam tot de conclusie dat een teruggave van de energiebelasting de meeste voordelen bood aan lage inkomens. Het kabinet zei echter in 2022 niks meer te kunnen doen.

September
Het warme, droge weer en de oorlog in Oekraïne zorgden voor fysieke energietekorten en marktangst dat die verder zouden oplopen. De aangekondigde noodinterventie van de Europese Commissie leek rust te brengen, haalde toenemende speculatie uit de markt en deed de prijzen scherp dalen. Al zorgde de sluiting van Nord Stream I vlak daarna weer voor een tijdelijke piek. Tijdelijk omdat de gemiddelde vulgraad in Europa toen al 82 procent was.

Later zou Uniper wel moeten worden genationaliseerd om een faillissement door te weinig gasleveringen te voorkomen. Ook waren er grote lekkages van Nord Stream I en II ontstaan door sabotage. Hoewel alle vingers gelijk naar Rusland wezen is dat tot op heden nog niet bewezen.

Halverwege september kwam de Europese Commissie met zijn voorgestelde noodinterventie: verplichte energiebesparing voor de Europese lidstaten, een inkomstenplafond van 180 euro per megawattuur en een tijdelijke solidariteitsbijdrage voor de overwinsten van bedrijven die niet onder het inkomstenplafond vallen. Het Nederlandse kabinet deed ondertussen een uiterste poging om met een eigen noodplan te komen: Energiecompensatie voor november en december, een prijsplafond en energiebedrijven moesten meer meerjarige contracten aanbieden.

Toen Hans-Peter Oskam, directeur bij Netbeheer Nederland, op 7 september aanschoof bij een Kamerledenoverleg en waarschuwde dat de netbeheerders “een miljoen mensen moeten afsluiten omdat zij de energierekening niet kunnen betalen”, leek de urgentie ook pas echt door te dringen bij het kabinet. Deze waarschuwing was echter gebaseerd op een stresstest van het Centraal Planbureau van drie maanden eerder.

Uit een reconstructie van Warmte365 bleek dat het kabinet meerdere waarschuwing te lang aan de kant had geschoven en het uiteindelijk plan al veel eerder door GroenLinks en de PvdA was ingediend. De meeste Nederlanders bleken ook boven het prijsplafond te komen, zeker met elektriciteit, al bood dat juist ook weer een incentive voor energiebesparing.

Hoewel er een hoop haken en ogen aan het uiteindelijke prijsplafond en de totstandkoming zitten, heeft het kabinet er wel voor gezorgd dat geen enkele Nederlander midden in een energiecrisis hoeft worden afgesloten. Minister Jetten noemde dat en alle genomen maatregelen dan ook “echt heel knap” in een interview met Warmte365.

“We moeten daar nu een grote inhaalslag maken en eind januari kom ik samen met minister De Jonge met een aanvullende aanpak om dat Nationale Isolatieprogramma nog veel beter te richten op die huishoudens die de hulp ook echt het meeste nodig hebben. Isoleren én zonnepanelen wat mij betreft, dan pakken we hem eigenlijk van twee kanten aan. Meer decentrale opwek en minder verbruik doordat je die huizen beter geïsoleerd hebt.”

Sinds Rusland Oekraïne was binnengevallen bleek ook dertig procent van de Nederlanders positiever te zijn geworden over de energietransitie. Desondanks concludeerde Natuur & Milieu in zijn Gasmonitor dat de uitrol van warmtepompen te langzaam gaat.

Bemoeilijkende factor is dat een onderzoek van BDH bevestigde dat de prijs van warmtepompen voorlopig niet gaat dalen. Des te meer reden voor de sector om aan de slag te gaan met het SER-advies om de energietransitie meer in lijn te brengen met de grondstoffentransitie. Wie daarbij aan het draagvlak mocht gaan werken was Kees Vendrik. Die werd door het kabinet genoemd als beoogd voorzitter van het Platform maatschappelijk dialoog en reflectie over het Klimaatbeleid.

Oktober
Beleidsmatig was oktober een buitengewoon drukke maand voor de minister. Het maximale stroomverbruik dat onder het prijsplafond zou vallen werd verhoogd om gasloos wonen niet te ontmoedigen, het Groningenveld ging op de waakvlam, er kwam regelgeving om netafsluitingen te voorkomen, de Gasketelwet werd opnieuw uitgesteld en de aangepaste Mijnbouwwet werd aangenomen, waarbij Geothermie Nederland kort daarvoor zijn actieplan presenteerde.

Ten slotte stapte Nederland uit het Energy Charter Treaty omdat het niet in lijn zou zijn met het Akkoord van Parijs. Tweede Kamerleden Silvio Erkens (VVD) en Henri Bontenbal (CDA) riepen het kabinet ook nog op om de energiemarkt meer aan banden te leggen.

Wie Jetten wel aan banden legde waren de warmtebedrijven. Hij kondigde aan om wettelijk vast te gaan leggen dat alleen gemeenten nog eigenaar kunnen worden van warmtenetten. Bedrijven als Eneco, Vattenfall en Ennatuurlijk reageerden zeer ontstemd. De potentie van warmtenetten werd nog maar eens duidelijk uit een onderzoek waaruit bleek dat bij 60 procent van de bestaande woningen nu al inpassing van lagetemperatuurverwarming mogelijk is.

Uit een grote Britse verzamelstudie bleek dat de inpasbaarheid en betaalbaarheid van waterstof als warmtebron in de gebouwde omgeving in vrijwel alle gevallen geen realistische optie is. Maar zo waarschuwde Peter Mulder, projectmanager bij TNO: “De techniek is niet het probleem in de verduurzamingsopgave, het is de wijze van organiseren.”

Desondanks zag het Internationaal Energieagentschap in zijn World Energy Outlook 2022 dat landen de uitrol van hernieuwbare energie en de uitfasering van fossiele energie versnellen, waardoor de rol van gas als transitiebrandstof afnam en dat de energiecrisis daardoor een “historisch keerpunt” is.

November
November was nog nauwelijks begonnen of de Raad van State zette een streep door de bouwvrijstelling stikstof, met grote gevolgen voor energie-infrastructuur projecten en de nieuwbouw. Een brede coalitie van bedrijven, van Greenchoice tot Shell en van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie tot de Vereniging Warmtepompen, riep het kabinet daarom op om de energietransitie prioriteit te geven bij de aanpak voor stikstofreductie. Zeker voor de warmtevoorziening van groot belang, want die verduurzaming blijft achter concludeerde het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in zijn Klimaat- en Energieverkenning (KEV) 2022.

Toch steeg het aantal geïnstalleerde warmtepompen met 37 procent in 2022, met name dankzij een flinke groei in de bestaande bouw, zo bleek uit het Nationaal Warmtepomp Trendrapport van Dutch New Energy Research. Hieruit bleek eveneens dat in 2030 36 procent van de woningen duurzaam kan worden verwarmd, met een verkorting van de arbeidstijd als cruciale voorwaarde.

Hiervoor werkte Techniek Nederland hard aan de instroom van nieuwe monteurs, met het Aanvalsplan Techniek als tastbaar resultaat. De techniekbranches stelden dit met werkgeversorganisatie VNO-NCW op om extra investeringen los te maken en 60.000 vacatures structureel in te vullen. Ook werden de eerste deelcertificaten Installeren en in bedrijf stellen van hybride warmtepompen uitgereikt door Hugo de Jonge, minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening.

Op COP27 werden geen nieuwe afspraken gemaakt. Al maakte de Europese Commissie van tevoren bekend zijn ambitie te verhogen van 55 naar 57 procent CO2-reductie in 2030 ten opzichte van 1990.

Noodzakelijk, want westerse landen in het algemeen en Nederland in het bijzonder zouden veel sneller moeten verduurzamen, concludeerden de Nederlandse IPCC-auteurs. Het Expertteam Energiesysteem 2050, een initiatief van minister Jetten, concludeerde hetzelfde. Als Nederland uiterlijk in 2050 volledig klimaatneutraal wil zijn zal het elektriciteitssysteem al in 2035 CO2-neutraal moeten zijn en het energiesysteem al rond 2040.

Daarbij zou het kabinet volgens het expertteam voorrang moeten geven aan energiebesparing, gedragsverandering en het elektriciteitssysteem. Dat de overheid 20 miljard euro gaat investeren in innovatiebeleid, met de energietransitie en een circulaire economie als speerpunten, kwam dan ook als geroepen.

Het Nationaal Waterstof Programma (NWP) overhandigde de Routekaart Waterstof aan minister Jetten om voor meer onderzoek naar waterstof en investeringen in de techniek te pleiten. Volgens het NWP moet Nederland zijn groene waterstofambities verdubbelen naar 6 tot 8 gigawatt in 2030. Remeha en Liander kregen tegelijk toestemming om het verwarmen van huizen met waterstof te testen.

December
Begin december sprak de Nationale Ombudsman zich uit dat de energietransitie makkelijker gemaakt moet worden voor lage inkomens. Anders zullen zij langdurig in de knel komen met hogere energieprijzen. Voor dit jaar kwam het kabinet op de valreep met het prijsplafond mét een oplossing voor blokverwarming.

Het IEA concludeerde in zijn rapport Renewables 2022 dat het aandeel hernieuwbare energie door de hoge energieprijzen sneller groeit dan verwacht. Toch kan het volgens het agentschap nóg sneller. Al waarschuwde het IEA tegelijk ook voor een mogelijk Europees gastekort van 30 miljard kubieke meter in 2023. Minder dan Nederland in een jaar verbruikt.

Na maandenlang te hebben vergaderd kwamen de Europese energieministers eind december toch nog met een ‘prijscorrectiemechanisme’. Een manier om in te kunnen grijpen als de gasprijzen in 2023 weer enorm zouden gaan stijgen, maar het hele proces had vooral veel onrust veroorzaakt op de gasmarkten. Dat de aardgasprijs vlak daarna weer onder de 100 euro per megawattuur zakte lag dan ook niet aan deze Europese maatregelen – zoals sommigen beweerden, maar aan het relatief warme weer.