Het is vandaag een jubileumdag. Het is precies een jaar geleden dat Nederland voor het eerst in zijn geschiedenis een minister voor Klimaat en Energie kreeg. Rob Jetten is nu een jaar minister, in een tijd dat er enorm veel is veranderd op energiegebied, met als tragische hoogtepunt de huidige energiecrisis. Wat is er allemaal gebeurd en hoe heeft de minister dit zelf beleefd?

Op 10 januari 2023 is Rob Jetten een jaar bezig als minister voor Klimaat en Energie. Een jaar waarin er enorm veel is gebeurd op energiegebied en het belang van de energietransitie voor iedereen duidelijk is geworden. Dit is deel een van een tweeluik over het eerste jaar van minister Rob Jetten.

Eigenlijk begint dit verhaal al op 15 december 2021, toen het coalitieakkoord Omzien naar elkaar, vooruitkijken naar de toekomst werd gepresenteerd. Na een historisch lange formatieperiode van liefst 299 dagen werden VVD, D66, CDA en ChristenUnie het eens over een nieuw regeerakkoord. Met daarin een klimaatfonds ter grootte van 35 miljard euro.

Lees ook: Er is een regeerakkoord, wat staat de warmtesector te wachten?

En toen begon het spel om de poppetjes. Namen als Diederik Samsom, oud-fractievoorzitter van de PvdA en tegenwoordig kabinetschef van Europees commissaris Frans Timmermans, Dilan Yeşilgöz, toenmalig staatssecretaris van Klimaat en Energie, en Sigrid Kaag, toenmalig fractievoorzitter van D66, werden genoemd. Het werd Rob Jetten, die samen met Kaag de onderhandelingen over het regeerakkoord deed namens D66 en toenmalig woordvoerder klimaat en energie namens de partij.

Lees ook: Welke kabinetsleden gaan wat doen voor de energietransitie?

Rond die tijd liepen de spanningen tussen Rusland en Oekraïne al op door de Russische legeropbouw aan de grens en ook de gasprijs steeg behoorlijk. In Nederland werd nog flink gediscussieerd over de toekomst van de Groningse gasveld en of de grote Nederlandse energieverbruikers op tijd zonder zouden kunnen.

Een jaar later bevindt Nederland zich net als de rest van de wereld in een energiecrisis. Een crisis die is ontstaan door afnemende investeringen in fossiele energie, onvoldoende investeringen in hernieuwbare energie om dat bij te benen en de oorlog in Oekraïne die de angst voor energietekorten reëel maakte waardoor de energieprijzen ook ontploften.

“Het is wel ook heel bizar wat er in dit jaar is gebeurd, met de energiecrisis er bovenop. Het is echt gekkenhuis”, aldus minister Jetten. “Tegelijkertijd vind ik het ook heel eervol dat ik juist nu minister voor Klimaat en Energie mag zijn en denk ik dat we blij mogen zijn dat er iemand helemaal toegewijd opzit, die zich daar helemaal in mag vastbijten.”

Januari
In januari bleek dat er in 2021 13 procent meer hernieuwbare energie was opgewekt dan in 2020. Ook kwam er meer subsidie beschikbaar voor onder andere isolatiematerialen en warmtepompen.

Hoog nodig, want het kabinet introduceerde een verplichte minimale hoeveelheid hernieuwbare energie bij een renovatie en de verduurzaming van kantoren bleek te langzaam te vorderen. Uit een analyse van Warmte365 bleek dat de industriële verduurzaming – of groene industriepolitiek – vooral jarenlang veel CO2 afvangen betekende.

De Europese discussie ging toen echter vooral over de vraag of kernenergie en aardgas een duurzaam label zouden moeten krijgen. Met het oog op de toenemende spanningen aan de Oekraïense grens begonnen meerdere Europese lidstaten naar alternatieven te kijken. Ook Nederland ging een noodscenario uitwerken. In hoeverre het Groningerveld daarin een rol speelt wou het kabinet niet zeggen.

Februari
Begin februari bleek uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek dat de energieprijzen al behoorlijk aan het stijgen waren. Dit kwam ook ter sprake tijdens het eerste klimaatdebat met minister Jetten dat, zo merkten de Kamerleden op, “eindelijk over de inhoud ging”.

Een manier om de duurzame alternatieven aan te moedigen is een financiële prikkel. Het kabinet kondigde daarom aan een ontkoppeling van de gas- en warmtenetprijs te onderzoeken en Energie-Nederland pleitte ervoor om de belastingdruk van elektriciteit naar gas verschuiven.

Het percentage nieuwbouw zonder aardgasaansluiting bleek in Nederland in 2021 opgelopen te zijn tot 90,6 procent. Ook potentieel belangrijk was de gewijzigde Mijnbouwwet waardoor aardwarmteprojecten met geothermie een langere SDE++-realisatietermijn kregen.

Maar het belangrijkste nieuws kwam eind februari toen Vladimir Poetin de zelfverklaarde volksrepublieken Donetsk en Loehansk erkende en daarop Oekraïne binnenviel. Duitsland besloot vervolgens de ingebruikname van Nord Stream 2 op te schorten en Wopke Hoekstra, minister van Buitenlandse Zaken, liet weten dat een boycot van Russische energie tot de mogelijkheden behoorde. Gasunie begon gelijk de mogelijkheid van extra LNG-terminals te onderzoeken.

Maart
In reactie op de Russische invasie kwamen er Europese sancties op Russische fossiele energie, maar maakte de Europese Commissie ook bekend nóg meer op hernieuwbare energie in te willen zetten. Het Internationale Energieagentschap presenteerde een 10-puntenplan om de Europese afhankelijkheid van Russisch gas snel te verminderen, met speciale aandacht voor een versnelde uitrol van warmtepompen. Ook sloten de Europese ministers van Financiën akkoorden over een CO2-grensheffing en het gezamenlijk inkopen van gas om de prijs te drukken.

Het Nederlandse kabinet besloot op verschillende manieren de portemonnee te trekken. Eind 2021 was al 3,2 miljard euro uitgetrokken voor onder andere een verlaging van de energiebelasting en aanvullende subsidies voor isolatie. Daar kwam nog eens 2,8 miljard euro bovenop voor een eenmalige energietoeslag van 800 euro voor lage inkomens, een verlaging van de btw op energie, een accijnsverlaging van benzine en diesel en aanvullende energiebesparende maatregelen. Door de toenemende interesse liep de wachttijd voor een warmtepomp op tot zo’n negen maanden.

Uit de belangrijkste punten van zijn Nationale Woon- en Bouwagenda van Hugo de Jonge, minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening, bleek dat de vraag naar warmtepompen nóg verder zou gaan toenemen vanwege het voornemen om meer nieuwbouwwoningen te gaan bouwen. Voor de bestaande bouw bleek de uitdaging voorlopig nog basaler, de helft van de woningeigenaren wist niet wat een hybride warmtepomp is.

Ook onder gemeenten bestond er nog veel twijfels rondom duurzame warmte: Slechts 16 procent van de gemeenten had een concrete planning opgenomen in zijn Transitievisie Warmte. Stedin en Netbeheer Nederland riepen namens alle Nederlandse netbeheerders de gemeenten op tot haast.

De Nederlandse Vereniging Duurzame Energie rekende uit dat Nederland binnen een jaar bijna vijf miljard kuub aardgas kan besparen. Het kabinet besloot echter vooral in te zetten op iets meer Gronings gas – wat Staatstoezicht op de Mijnen uit veiligheidsoogpunt afraadde – en LNG-import en marktinzet door de SDE++-pot te vullen met 13 miljard euro.

April
Begin april kwam het nieuwste rapport van VN-klimaatpanel IPCC uit. Hierin waarschuwde het panel dat de CO2-uitstoot onmiddellijk omlaag moet om de opwarming van de aarde te beperken tot 1,5 graden Celsius. Door de energiecrisis steeg de hoeveelheid verwerkte kolen echter en ook de geplande sluiting van kolencentrale Onyx werd uitgesteld.

Wel kondigde minister Jetten een afbouwplan van Russische energie aan om nog in 2022 onafhankelijk van Russische fossiele energie te worden, gingen er miljarden euro’s uit het Nationaal Groeifonds naar verduurzaming, werd de Zet de knop om-campagne om energie te besparen gelanceerd en werd er met het Nationaal Isolatieprogramma gemikt op het isoleren van 2,5 miljoen huishoudens tot 2030. Ook werd de btw voor zonnepanelen geschrapt, maar dan weer niet voor warmtepompen. Lagetemperatuurwarmte uit houtige biogrondstoffen kon eveneens niet rekenen op (nieuwe) subsidies.

Een belangrijke voorwaarden om afscheid te kunnen nemen van fossiele energie is voldoende hernieuwbare energiecapaciteit. Hiervoor moeten er 3,5 keer meer investeringen in hernieuwbare energie komen, aldus ABN AMRO, want zo stelde senior energie-econoom Hans van Cleef: “Aardgas wordt als geopolitiek wapen gebruikt.” Extra lastig omdat er een recordkrapte aan technisch personeel was ontstaan – dat nog lang niet is opgelost, en de Europese Commissie dit wilt bereiken mét een versnelde terugfasering van F-gassen.

Mei
Begin mei eiste Rusland dat Russisch aardgas in roebels zou worden uitbetaald om de waardedaling van zijn munt tegen te gaan. Ook begon de speculatie over een Europese boycot van Russische olie en een mogelijke volledig gasleveringsstop. Het besef begon door te dringen dat de energietransitie móést gebeuren, maar te laat tractie had gevonden.

Het kabinet zei daarom te hopen dat de aardgasintensieve glastuinbouw in 2040 klimaatneutraal zou kunnen zijn, stond garant voor een tweede LNG-terminal van Gasunie en maakte bekend dat 2025 het laatste jaar zou worden voor de verkoop van cv-ketels. Desondanks haalde het kabinet ook 2,2 miljard euro uit het klimaat- en transitiefonds en werden de prijzen van warmtenetten en aardgas nog niet ontkoppeld.

Als antwoord op de oorlog in Oekraïne werkte de Europese Commissie met REPowerEU zijn eerdere Fit for 55-suggestie verder uit en scherpte het de doelstellingen aan waardoor de uitrol van warmtepompen zou moeten verdubbelen. Europese lidstaten werden verplicht om hun gasvoorraden voor minstens 80 procent te vullen voor de winter. Kort daarna zakte de aardgasprijs weer terug naar het nog altijd hoge niveau van voor de inval in Oekraïne.

Nadat Nederland bekendmaakte dat het niet zou toegeven aan de Russisch roebeleis werd het eind mei afgesloten van Russische gaslevering, wat geen gevolgen zou hebben “voor de fysieke levering van gas aan Nederlandse huishoudens” of “aan het Nederlandse bedrijfsleven”, stelde minister Jetten. De laatste dag van mei werden de Europese lidstaten het ook nog eens over een boycot van Russische olie die over zee werd vervoerd.

Juni
Juni was de maand van de grote beleidsprogramma’s en vriend en vijand was het erover eens: het kabinet in het algemeen en Rob Jetten in het bijzonder hadden echt knopen doorgehakt en de duidelijkheid geboden waar iedere betrokken partij al zolang om vroeg.

Met het Beleidsprogramma Klimaat trok de minister de regie nog verder naar zich toe, legde de restemissiedoelen per sector vast en nam Fit for 55 over. Een oordeel over de aangescherpte versie (RepowerEU) kwam nog te vroeg. Ook werd het Beleidsprogramma versnelling verduurzaming gebouwde omgeving gepresenteerd met onder andere een uitbreiding van het Warmtefonds, een huurverbod voor woningen met energielabel E, F of G vanaf 2030 en renteloze leningen voor lage inkomens. Het belang van het laatste punt werd ook bevestigd door het Programma Aardgasvrije Wijken waaruit blijkt dat de betaalbaarheid van de transitie een aandachtspunt blijft.

TNO onderzocht of Nederland zonder Russisch gas zou kunnen, met meer investeringen in energiebesparing en duurzame energie en meer (tijdelijke) inzet van LNG en gas uit kleine Nederlandse velden bleek dat te kunnen. Enkele honderden Nederlandse wetenschappers verzetten zich echter tegen nieuwe gasboringen in de Noordzee en het kabinet stond toe dat kolencentrales tijdelijk meer mochten produceren.

Hoewel er ook wel stemmen opgingen om de productie uit het Groningerveld weer tijdelijk flink op te voeren, liet het kabinet nooit doorschemeren dat serieus te overwegen, wat niet onbegrijpelijk was met begin van de parlementaire enquête naar de gaswinning in Groningen. Toch zagen sommigen in Groningen een goed antwoord op het terugschroeven van de Russische gasleveringen aan Duitsland en de ‘vroegtijdige waarschuwing’ waarmee het kabinet het eerste niveau van een gascrisis aankondigde.

Om duurzame alternatieven voor aardgas structureel te blijven aanmoedigen stuurde minister Jetten halverwege juni zijn Actieplan hybride warmtepompen naar de Kamer. Als aanvulling op uit het uitfaseren van de cv-ketel vanaf 2026 werd de hybride warmtepomp de minimale eis bij vervanging. Aan het eind van de maand werd Gasunie nog officieel aangewezen om het Nederlands waterstofnetwerk aan te gaan leggen en liet Jetten doorschemeren dat warmtenetten wat hem betreft in publieke handen moesten komen.

De Europese klimaatministers bereikten eind juni ook nog een Europees klimaatakkoord. Een “evenwichtige mix van subsidiëring, normering en beprijzing” volgens Jetten. “De Europese Unie maakt hiermee nogmaals duidelijk dat Europa de mondiale klimaatkoploper is en dat voorlopig ook blijft.” Tegelijkertijd kon het Europees Parlement het niet eens worden over een uitbreiding van het Europese emissiehandelssysteem. Ook al bewees de CO2-prijs zich als een belangrijke stimulans voor verduurzaming.

Tussen al dat nationale en internationale energiegeweld was er nog één bericht dat later de opmaat bleek voor de allergrootste uitgave van het huidige kabinet. Op 9 juni maakte het Centraal Planbureau bekend dat uit hun stresstest bleek dat 670.000 tot 1,2 miljoen huishoudens (9 tot 15 procent van alle huishoudens) moeite konden krijgen met het betalen van hun maandelijkse lasten bij blijvend hoge energieprijzen. Er werd nauwelijks op gereageerd, maar maanden later moest dit worden gerepareerd met een eenmalig prijsplafond ter waarde van meer dan 20 miljard euro.